Του Ανδρέα Παράσχου
Στη συνέντευξη που παραχώρησε στην εφημερίδα μας, ο έμπειρος νομικός Αντώνης Γεωργίου μιλά με τεκμηριωμένα επιχειρήματα για τα ζητήματα που περιβάλλουν το πρόγραμμα πολιτογραφήσεων – πρώτα το σκάνδαλο των χρυσών διαβατηρίων, και τώρα η προβληματική νομοθεσία όσον αφορά τους λόγους αποστέρησης της υπηκοότητας από έναν πολιτογραφημένο πολίτη. Τονίζει ότι το ζήτημα δεν περιορίζεται σε σκιά διαφθοράς, αλλά αγγίζει την ίδια τη θεσμική υπόσταση της Κυπριακής Δημοκρατίας και την αξιοπιστία της Δικαιοσύνης.
Ερ.: Κύριε Γεωργίου, πώς αξιολογείτε το ζήτημα της συνταγματικότητας των αποφάσεων για τα «χρυσά διαβατήρια»;
Απ.: Το ζήτημα είναι βαθιά συνταγματικό. Η Κυπριακή Δημοκρατία στηρίζεται στην αρχή του κράτους δικαίου και στη διάκριση των εξουσιών. Η υπηκοότητα είναι θεμελιώδες πολιτικό και νομικό δικαίωμα. Δυστυχώς, το σκάνδαλο των «χρυσών διαβατηρίων» αποκάλυψε ότι η υπηκοότητα μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εμπόρευμα. Το κράτος δεν μπόρεσε να διασφαλίσει ότι οι διαδικασίες ήταν σύμφωνες με το Σύνταγμα ή το διεθνές δίκαιο. Η παράκαμψη της δικαστικής διαδικασίας, η έλλειψη διαφάνειας και η απουσία αντικειμενικών κριτηρίων δημιούργησαν ένα καθεστώς αυθαιρεσίας. Όταν οι αποφάσεις για τις πολιτογραφήσεις δεν υπόκεινται σε δικαστικό έλεγχο, υπονομεύεται η ισότητα όλων των πολιτών, ενώ τίθεται σε κίνδυνο η θεσμική αξιοπιστία της Δημοκρατίας. Το κράτος δικαίου δεν είναι προαιρετική αρχή· αποτελεί θεμέλιο της κοινωνικής συνοχής και της διεθνούς αξιοπιστίας.
Ερ.: Το πρόγραμμα των «χρυσών διαβατηρίων» ακυρώθηκε το 2020. Όλες οι ανησυχίες ανήκουν στο παρελθόν τώρα;
Α: Δεν νομίζω. Οι νομοθέτες πρόσφατα εισήγαγαν νομοθεσία που δημιουργεί λόγους για ανάκληση της υπηκοότητας από πολίτες που έχουν πολιτογραφήθει. Η πρόθεση πίσω από αυτή τη νέα νομοθεσία ήταν ίσως να διορθωθούν τα λάθη των «χρυσών διαβατηρίων». Ωστόσο, η νέα νομοθεσία εξακολουθεί να ακολουθεί το ίδιο μοτίβο - έλλειψη διαφάνειας και αυθαιρεσία.
Η υπηκοότητα είναι στοιχείο της προσωπικότητας και της κοινωνικής ταυτότητας, δεσμός μεταξύ πολίτη και κράτους. Η αυθαίρετη αφαίρεση μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρή κατάλυση του κράτους δικαίου και να δημιουργήσει επικίνδυνα προηγούμενα για το μέλλον. Αυτό δεν είναι απλή θεωρία· η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι οι πολίτες β’ κατηγορίας δημιουργούν κοινωνικό και πολιτικό κλίμα αστάθειας.
Ο πολίτης δεν μπορεί να στερηθεί αυτόν τον δεσμό με μια απλή διοικητική πράξη χωρίς δικαστική απόφαση. Όταν το Υπουργικό Συμβούλιο αναλαμβάνει τον ρόλο του δικαστή, παραβιάζει άμεσα τα Άρθρα 12 και 30 του Συντάγματος, τα οποία κατοχυρώνουν το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη.
Ερ.: Μπορεί το δημόσιο συμφέρον να δικαιολογήσει τις αποφάσεις αυτές;
Απ.: Όχι χωρίς αυστηρούς όρους και διαφανείς, άρτιες διαδικασίες με διασφάλιση του δικαιώματος ακρόασης. Το ύψιστο δημόσιο συμφέρον είναι η διατήρηση του κράτους δικαίου.Το δημόσιο συμφέρον της αφαίρεσης της ιθαγένειας από ένα συγκεκριμένο άτομο δεν μπορεί να υπερτερεί του Συντάγματος και της νόμιμης διαδικασίας που θα πρέπει να είναι διαθέσιμη σε όλους τους πολίτες της Δημοκρατίας μας.
Η εμπειρία των «χρυσών διαβατηρίων» δείχνει ότι η οικονομική σκοπιμότητα μπορεί να τεθεί πάνω από τις θεσμικές εγγυήσεις. Το αποτέλεσμα είναι πλήγμα αξιοπιστίας της χώρας και αδικία προς τους πολίτες.
Για παράδειγμα, επενδυτές που απέκτησαν υπηκοότητα χωρίς πραγματική σύνδεση με τη χώρα αφαίρεσαν οποιαδήποτε σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ κράτους και κοινωνίας. Ωστόσο, το δημόσιο συμφέρον προστατεύεται μόνο όταν η εφαρμογή του συμμορφώνεται με τα συνταγματικά και διεθνή πρότυπα.
Ερ.: Ποια είναι τα διεθνή παραδείγματα που μπορούν να μας διδάξουν;
Απ.: Σε χώρες όπως η Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Ολλανδία, η αφαίρεση υπηκοότητας λαμβάνει χώρα με διοικητική απόφαση και για σοβαρούς λόγους, όπως τρομοκρατία ή απειλή για την εθνική ασφάλεια με πλήρη δικαστικό έλεγχο και δικαίωμα ακρόασης. Στην Μάλτα, το Δικαστήριο της ΕΕ επέβαλε κυρώσεις για την εμπορευματοποίηση της ιθαγένειας. Αυτά δείχνουν ότι η Κυπριακή Δημοκρατία πρέπει να θεσπίσει αυστηρές διαδικασίες που σέβονται τα διεθνή πρότυπα και την ΕΣΔΑ.
Η εμπειρία των χρυσών διαβατηρίων αναδεικνύει ότι η πολιτογράφηση και η ανάκληση υπηκοότητας πρέπει να υπακούουν σε κανόνες διαφάνειας, αντικειμενικότητας και τελεσιδικίας. Μόνο έτσι αποφεύγεται η αυθαιρεσία και διασφαλίζεται η ισότητα όλων των πολιτών.
Ερ.: Ποιους κινδύνους δημιουργεί η σημερινή διαδικασία ανάκλησης υπηκοότητας;
Απ.: Το άρθρο 113(3)(ε) του νόμου περί Αρχείου Πληθυσμού προβλέπει στέρηση υπηκοότητας για όποιον είναι «καταζητούμενος», ακόμη κι αν δεν έχει καταδικαστεί. Αυτή η διάταξη παραβιάζει το τεκμήριο αθωότητας και καθιστά αυθαίρετη τη διαδικασία, αφήνοντας πολίτες υπό συνεχή απειλή. Ακριβώς αυτή η περίπτωση αφορά πελάτες του γραφείου μας των οποίων η θέση είναι πως διώκονται πολιτικά από παγκόσμια υπερδύναμη συχνά στο επίκεντρο ως κατηγορούμενη για αυταρχικές πρακτικές. Μάλιστα τόσο στην Κύπρο όσο και στην Αυστραλία επιδιώχθηκε δήμευση στην περιουσία τους. Στην Αυστραλία μετά από μελέτη των γεγονότων αλλά και της διαδικασίας βάσει της οποίας κηρύχθηκαν ένοχοι, καταδίκη η οποία οδήγησε και στην κατάληξη των ως καταζητούμενοι στην Interpol, το Δικαστήριο αρνήθηκε να αποδεχτεί εγγραφή της σχετικής απόφασης για δήμευση περιουσίας διότι έκρινε ότι «..the respondents were not afforded natural justice or procedural fairness in the proceeding.». Παρόμοιας φύσεως διαδικασία εκκρεμεί ενώπιον του Ε.Δ. Λευκωσίας όπου έχει επιφυλαχθεί απόφαση και αναμένεται με ενδιαφέρον το αποτέλεσμα.Την ίδια στιγμή που υπάρχει απόφαση αλλοδαπού δικαστηρίου –και πιθανόν και Κυπριακού – ότι η επίδικη διαδικασία δεν τηρεί τα εχέγγυα της φυσικής δικαιοσύνης και ότι, βάσει του άρθρου 38(3)(γ) του Νόμου 188(I)/2007, η εκτέλεση του αιτούμενου διατάγματος θα ήταν αντίθετη προς τα συμφέροντα της δικαιοσύνης, με την ίδια απόφαση τα ίδια πρόσωπα στερήθηκαν την υπηκοότητά τους απλώς και μόνο επειδή είναι καταζητούμενα. Με άλλα λόγια, το δικαίωμα απόρριψης της εγγραφής της αλλοδαπής απόφασης και της δήμευσης της εν Κύπρω περιουσίας τους –ήτοι το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη και ακρόαση– δεν φαίνεται να τους αναγνωρίζεται στη διαδικασία ανάκλησης υπηκοότητας, αφού και μόνο η καταζήτησή τους μέσω Interpol οδηγεί στην ανάκληση.
Η Κύπρος διακρίνει ανάμεσα σε πολιτογραφημένους και εκ γενετής πολίτες. Οι τελευταίοι δεν κινδυνεύουν, ενώ οι πρώτοι παραμένουν υπό συνεχή απειλή, κάτι που ακυρώνει την έννοια της κυπριακής υπηκοότητας ως κοινού δεσμού. Η κατάσταση δημιουργεί πολίτες β’ κατηγορίας, υπονομεύοντας τη συνοχή της κοινωνίας και την εμπιστοσύνη προς το κράτος.
Ερ.: Μπορείτε να μας δώσετε παραδείγματα για αυθαίρετες αποφάσεις σε διεθνές πλαίσιο;
Απ.: Σκεφτείτε ότι η Συρία ή η Ρωσία εκδίδει ένταλμα σύλληψης για πολιτικούς ή οικονομικούς λόγους. Παράδειγμα εδόθη και πιο πάνω. Φανταστείτε λοιπόν τι συμβαίνει σε έναν πολιτικό αντιφρονούντα που χάνει την κυπριακή υπηκοότητά του λόγω ενός τέτοιου εντάλματος σύλληψης και στη συνέχεια εκδίδεται στη Ρωσία ή τη Συρία.
Είναι άλλωστε γνωστό ότι η Ρωσία έχει κατ’ επανάληψη χρησιμοποιήσει διεθνείς μηχανισμούς για πολιτικά κίνητρα. Για παράδειγμα:
• Καταχρηστικές Red Notices/“diffusions” στην Interpol κατά αντιφρονούντων (π.χ. Bill Browder γνωστού επικριτή του κ. Πούτιν[1]), που οδηγούν σε συλλήψεις/ταλαιπωρία ταξιδιών χωρίς ουσιαστική δικαστική και διαδικαστική βάση. Χαρακτηριστικά η αγγλική Guardian αναφέρει ότι «…Russia has made a habit of using Interpol’s “red notice” international arrest warrants in cases Kremlin critics believe to be politicised[2]…».
• Το thinktank fairtrials.org αναφέρει ότι «INTERPOL’s systems are being abused by countries around the world to persecute refugees, journalists and peaceful political activists[3]….»
• Η ίδια η η Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης ΚΣΣΕ (PACE ) έχει διαπιστώσει ότι τα «misuse of INTERPOL Red Notices, extradition proceedings and other forms of interstate legal assistance such as anti-money laundering and anti-terror financing measures»[4] αποτελούν μια εκ των σημαντικότερων μεθόδων διακρατικής καταστολής αντιφρονούντων και εν γένει προσώπων καθαρά με βάση πολιτικά κριτήρια.
Με τέτοιες πρακτικές και ως έχει η νομοθεσία μας, μια απόφαση ή σήμα από τη Ρωσία μπορεί να έχει διεθνείς συνέπειες (π.χ. μέσω Interpol) χωρίς επαρκείς εγγυήσεις δίκαιης διαδικασίας. Σ’ αυτό το πλαίσιο, δεδομένου ότι το κυπριακό δίκαιο επιτρέπει αφαίρεση υπηκοότητας βασισμένη σε ξένα μέτρα/εντάλματα, ο κίνδυνος αυθαιρεσίας είναι πραγματικός: «ασφάλεια χωρίς δικαιώματα» μετατρέπεται σε εισαγόμενη πολιτική δίωξη και καταστολή.
Με το ισχύον λοιπόν νομικό πλαίσιο της Κύπρου, η Κυπριακή Δημοκρατία θα μπορούσε να αφαιρέσει την υπηκοότητα σε έναν πολιτογραφημένο Κύπριο, ακόμη χωρίς κατηγορίες. Σχεδόν 200 κράτη συμμετέχουν στην Interpol, και αποφάσεις οποιουδήποτε κράτους μπορούν να έχουν συνέπειες. Η ασφάλεια χωρίς δικαιώματα είναι αυθαιρεσία.
Η πολιτική αλαζονεία του παρελθόντος και οι επικοινωνιακές «ασπίδες» δημιούργησαν κλίμα αβεβαιότητας. Οι πολίτες αναρωτιούνται για την ασφάλεια της υπηκοότητάς τους, γεγονός που υπονομεύει τη συνοχή και τη σταθερότητα του κράτους.
Ερ.: Ποιες είναι οι κοινωνικές συνέπειες αυτών των πολιτικών;
Απ.: Η διάκριση μεταξύ πολιτογραφημένων και εκ γενετής πολιτών δημιουργεί ανισότητες και υπονομεύει την εμπιστοσύνη των πολιτών στο κράτος. Οι επενδυτές, οι επιστήμονες και οι επιχειρήσεις χρειάζονται ασφάλεια δικαίου, σταθερότητα και προβλεψιμότητα. Η αυθαίρετη αφαίρεση υπηκοότητας αποθαρρύνει επενδύσεις και πλήττει τη διεθνή εικόνα της χώρας.
Η πολιτική αδιαφάνεια οδηγεί σε διχασμό, δημιουργεί αίσθημα αδικίας και καθιστά την κοινωνία ανασφαλή. Η εμπιστοσύνη των πολιτών ξανακερδίζεται μόνο μέσω διαφάνειας, λογοδοσίας και σεβασμού στο Σύνταγμα.
Ερ.: Πώς θα μπορούσε η Κυπριακή Δημοκρατία να αποκαταστήσει την εμπιστοσύνη των πολιτών;
Απ.: Η αποκατάσταση απαιτεί σαφή νομικά πλαίσια, διαφάνεια και τελεσίδικη δικαστική διαδικασία. Κάθε πολιτογράφηση ή ανάκληση υπηκοότητας πρέπει να βασίζεται σε αντικειμενικά κριτήρια και να επιβεβαιώνεται από δικαστή ή ανεξάρτητη αρχή με διασφάλιση του δικαιώματος ακρόασης στον επηρεαζόμενο. Μόνο έτσι οι πολίτες θα αισθάνονται ότι τα δικαιώματά τους προστατεύονται. Επιπλέον, είναι απαραίτητη η λογοδοσία: όσοι συμμετείχαν σε διαδικασίες που παραβίασαν το Σύνταγμα ή τις διεθνείς υποχρεώσεις πρέπει να ελεγχθούν και, αν χρειάζεται, να υπάρξουν κυρώσεις. Η εμπιστοσύνη κερδίζεται με πράξεις, όχι μόνο με λόγια.
Ερ.: Υπάρχουν διεθνείς πρακτικές που θα μπορούσαμε να υιοθετήσουμε;
Απ.: Βεβαίως.
Σε Γερμανία, Γαλλία και Ηνωμένο Βασίλειο, η πολιτογράφηση και η ανάκληση υπηκοότητας διέπονται από αυστηρό νομικό πλαίσιο: αποφασίζονται διοικητικά, με αιτιολόγηση, δικαίωμα ακρόασης και πλήρη δικαστικό έλεγχο/προσφυγή. Επιπλέον, υπάρχει πλήρης διαφάνεια σε κάθε απόφαση, εξαιρουμένων πάντα πολύ περιορισμένων εξαιρέσεων (δημόσια ασφάλεια, κρατικά μυστικά κλπ), δημοσίευση στοιχείων και δυνατότητα έφεσης.
Αντιθέτως, στην Κύπρο, η διακριτική ευχέρεια που δόθηκε στις αρχές επέτρεψε αυθαίρετες αποφάσεις, δημιουργώντας πολίτες β’ κατηγορίας και διεθνή αμφισβήτηση της αξιοπιστίας της χώρας. Παράδειγμα και πάλι μπορούμε να δώσουμε εκ πείρας: πρόσωπο που ζήτησε τους λόγους αφαίρεσης της υπηκοότητας έλαβε μόνο μονοσέλιδο έγγραφο, στο οποίο αναφερόταν απλώς ότι στερήθηκε την υπηκοότητα επειδή είναι καταζητούμενο από την Interpol. Κατόπιν αιτήματος για αιτιολογημένη απόφαση —εντός της προθεσμίας των 75 ημερών από τη γνώση της στέρησης, όπως προβλέπεται από το Σύνταγμα— παραπέμφθηκε στη Γραμματεία του Υπουργικού Συμβουλίου· εκεί ζητήθηκε επισήμως η αιτιολογημένη απόφαση, αλλά μέχρι σήμερα δεν έχει υπάρξει ούτε καν επιβεβαίωση παραλαβής της επιστολής. Πρόκειται για σοβαρά, θεμελιώδη διαδικαστικά ελλείμματα που πλήττουν τον πυρήνα του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη και ακρόαση.
Ερ.: Ποιες είναι οι ηθικές επιπτώσεις των αποφάσεων για τα χρυσά διαβατήρια;
Απ.: Η ηθική διάσταση είναι εξίσου σημαντική με τη νομική. Το κράτος πρέπει να υπηρετεί το κοινό καλό και να σέβεται τη δικαιοσύνη και την ισότητα. Όταν η υπηκοότητα μετατρέπεται σε προϊόν ή προνόμιο που οι αρχές μπορούν να αφαιρέσουν κατά την κρίση τους, θίγεται η κοινωνική συνοχή και η εμπιστοσύνη μεταξύ πολιτών και κράτους. Η πολιτική αλαζονεία του παρελθόντος δημιούργησε κλίμα αβεβαιότητας και διχασμού.
Οι πολίτες νιώθουν ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται με βάση οικονομικά ή πολιτικά κίνητρα και όχι το Σύνταγμα. Αυτό είναι επικίνδυνο για τη Δημοκρατία, γιατί δημιουργεί ανασφάλεια και αμφισβητεί τη νομιμότητα των θεσμών.
Ερ.: Μπορούμε να μιλήσουμε για την εμπειρία των πολιτών που πλήττονται;
Απ.: Σίγουρα. Πολίτες που απέκτησαν υπηκοότητα μέσω επενδύσεων ζουν με συνεχή αβεβαιότητα. Δεν γνωρίζουν αν μια απόφαση διοικητικού οργάνου ή ένα ξένο ένταλμα σύλληψης μπορεί να τους αφαιρέσει την υπηκοότητα. Ο φόβος αυτός δημιουργεί πολίτες β’ κατηγορίας, διαχωρισμό στην κοινωνία και δυσπιστία προς τους θεσμούς.
Αντίθετα, οι εκ γενετής πολίτες δεν αντιμετωπίζουν αυτή την απειλή. Αυτή η ανισότητα υπονομεύει την έννοια της κοινής υπηκοότητας ως δεσμού ζωής και δικαιώματος.
Ερ.: Ποιες είναι οι συνέπειες για την οικονομία και τις επενδύσεις;
Απ.: Η αυθαίρετη αφαίρεση υπηκοότητας πλήττει την επενδυτική εμπιστοσύνη. Οι επενδυτές χρειάζονται προβλεψιμότητα και ασφάλεια δικαίου. Αν η Κυπριακή Δημοκρατία θεωρείται ότι μπορεί να αφαιρεί υπηκοότητα χωρίς δίκη, μειώνεται η ελκυστικότητά της ως επενδυτικός προορισμός. Η οικονομική ζημία μπορεί να είναι μακροπρόθεσμη, καθώς οι επιχειρήσεις και οι επενδυτές αποφεύγουν χώρες με αυθαίρετες διαδικασίες.
Επιπλέον, η διεθνής εικόνα της χώρας πλήττεται, με αποτέλεσμα να μειώνεται η εμπιστοσύνη σε θεσμούς και οικονομικά εργαλεία, όπως τραπεζικά συστήματα και εταιρικές επενδύσεις.
Ερ.: Ποιοι είναι οι βασικοί άξονες για μεταρρύθμιση;
Απ.: Υπάρχουν πέντε βασικοί άξονες:
1. Δικαστική εποπτεία: Κάθε απόφαση πολιτογράφησης ή ανάκλησης υπηκοότητας πρέπει να εγκρίνεται από δικαστή ή από ανεξάρτητο, νομίμως συγκροτημένο και αξιόπιστο όργανο, που διασφαλίζει την πλήρη τήρηση των δικονομικών εγγυήσεων, καθώς και της ουσιαστικής υποχρέωσης για δίκαιη δίκη και δικαίωμα ακρόασης.
2. Αντικειμενικά κριτήρια: : Η διαδικασία πρέπει να ερείδεται σε σαφή και ελέγξιμα κριτήρια (π.χ. ποινικό μητρώο, πραγματική και διαρκής σύνδεση με τη χώρα, οικονομική διαφάνεια), με επαληθεύσιμα αποδεικτικά στοιχεία και πλήρη αιτιολογία. Η απλή αναφορά ότι το πρόσωπο είναι «καταζητούμενο από την Interpol» δεν αρκεί αφ’ αυτής για ανάκληση· απαιτείται συγκεκριμένη τεκμηρίωση των ουσιωδών πραγματικών περιστατικών και σύνδεσή τους με τους νόμιμους λόγους ανάκλησης. Κατ’ αναλογία προς το άρθρο 38(3)(γ) του Ν. 188(I)/2007 (Παρεμπόδιση και Καταπολέμηση της Νομιμοποίησης Εσόδων), όπου δύναται να απορριφθεί εκτέλεση αλλοδαπού διατάγματος αν αντίκειται στα συμφέροντα της δικαιοσύνης ή παραβιάζει τη φυσική δικαιοσύνη, η ίδια αρχή της procedural fairness πρέπει να διέπει και την ανάκληση υπηκοότητας: κοινοποίηση πλήρους αιτιολογίας, δικαίωμα ακρόασης, πρόσβαση στον φάκελο, και αποτελεσματικό ένδικο μέσο.
3. Διαφάνεια: Οι αποφάσεις να δημοσιοποιούνται, να εξηγούνται και να υπάρχει δυνατότητα έφεσης.
4. Λογοδοσία: Όσοι συμμετείχαν σε παραβιάσεις του Συντάγματος ή διεθνών προτύπων να ελέγχονται και να υπόκεινται σε κυρώσεις.
5. Διεθνής συνεργασία: Η Κυπριακή Δημοκρατία να ακολουθεί τα διεθνή πρότυπα, όπως η ΕΣΔΑ, και να συνεργάζεται με ανεξάρτητες αρχές για την αξιολόγηση αποφάσεων πολιτογράφησης.
[1] https://www.theguardian.com/world/2018/may/30/putin-critic-bill-browder-arrested-in-spain?utm.com,
[2] https://www.theguardian.com/world/2018/may/30/putin-critic-bill-browder-arrested-in-spain?utm.com
[3] https://www.fairtrials.org/campaigns/interpol/?utm.com
[4] https://pace.coe.int/en/files/32999/html?utm.com
